«شهر زیرزمینی سامن»، شهری دستکند در ۱۵ کیلومتری ملایر است که سال ۸۴ از دل زمین سر برآورد و قدمت آن گویای عظمت و تاریخ کهن استان همدان است و طبق گفته کارشناسان ۶ فصل از این دستکند سامن کاوش شده و این مجموعه بکر و دست نخورده برای گردشگران است که می‌تواند اقتصاد این منطقه را با حضور گردشگران داخلی و خارجی متحول کند.
مجموعه دستکند زیرزمینی سامن در شهر سامن(جنوب شهرستان ملایر) واقع شده و یکی از آثار مهم تاریخی استان همدان به شمار می‌رود، این اثر در بستری از سنگ گرانیت به صورت دستکند ایجاد شده و تمام مجموعه در زیر معابر، منازل و ساختمان‌های اداری واقع شده که بین سه تا پنج هکتار وسعت دارد.
نوع ساخت و معماری و قرار گرفتن راهروهای دستکند سامن نه تنها در ایران بلکه در دنیا بی‌نظیر و منحصر به فرد است و سال‌ها پیش از این، محلی‌های این منطقه اذعان داشتند که زاغه‌هایی در دل زمین نهفته‌است که کارشناسان میراث فرهنگی موفق به ورود به شهر زیرزمینی سامن نشده بودند و نمی‌دانستند که راه ورود به این منطقه کجاست، سال ۱۳۸۴ بود که شرکت مخابرات استان همدان حین کار و حفاری و اجرای فیبرنوری و به صورت اتفاقی، به فضاهای شهر زیرزمینی سامن برخورد کرد و راه ورودی نمایان شد.
شهر زیرزمینی سامن؛ پذیرای گردشگران
این اتفاقی ناب و خوشایند برای شهرستان ملایر بود که در عرصه گردشگری رقم خورد و امروز دستکند سامن به عنوان پازلی از تاریخ این کهن شهر ایران، به عنوان یکی از اولویت‌های میراث فرهنگی قرار گرفته تا با ادامه کاوش‌ها و تامین زیرساخت‌ها، پذیرای گردشگران بیشتری در ایام مختلف سال باشد.
سال ۱۳۸۶ اولین فصل کاوش در دستکند سامن آغاز شد و تاکنون پیشرفت‌های خوبی در این زمینه حاصل شده است، تاکنون بیش از ۸۰ اتاق و فضاهای بزرگ و کوچک در این شهر پنهان کشف شده که به علت رطوبت زیاد بخش عظیمی از این مکان هنوز در دل سنگ‌ها پنهان باقی‌مانده و بخش‌های کشف نشده بیشتر در عمق ۶ متری قرار دارد که کار را برای باستان شناسان سخت می‌کند.
طبق بررسی‌های اولیه احتمال می‌رود قدمت این مکان به قبل از سلسله اشکانیان بازگردد و قدمت آن سه هزار و ۵۰۰ سال است، شاید وسعت این شهر از ۱۶۰ تا ۱۳۰ پیش از میلاد به بیشترین حد خود رسیده و برای انجام مراسم مذهبی درست شده باشد، این مکان به مرور زمان در دوره‌های تاریخی وسعت یافت و اتاق‌ها و راهروهای این شهر قدمت‌های متفاوتی دارند، به نظر می‌رسد آنچه در حال حاضر از این مکان کشف شده تنها بخش کوچکی از این شهر باشد.
اتاق‌ها و فضاهایی تودرتو که همگی به هم راه دارند، آن‌قدر شیبه هم هستند که در برخی مواقع بازدیدکنندگان بدون راهنما راه را گم می‌کنند و گاهی به دلیل شباهت فکر می‌کنند همان مسیر قبلی است، در حالی که به نظر می‌رسد برخی مجموعه‌ها قرینه یکدیگرند، با کاوش‌های انجام شده تاکنون در این شهر زیرزمینی، اسکلت ۶۰ نفر و مقداری سفال و ظرف، مهر، ظرف مسی کتیبه‌دار، سکه و تعهدنامه کشف شده است.
مجموعه‌ها از طریق تونل‌هایی که به زحمت می‌توان در آن راه رفت، به یکدیگر متصل‌اند و باید به صورت نشسته از آن‌ها عبور کرد، برای مسدود کردن مجموعه‌ها دریچه‌ای مانند تنور وجود دارد که گفته می‌شود اگر از طرف یک مجموعه روی دریچه یک درپوش سنگی قرار داده شود، به هیچ وجه قابل نفوذ نیست، به نظر می‌رسد این نوع تعبیه مکان، برای سیستم امنیتی باشد و ورود و خروج اضطراری نیز از این نقاط صورت می‌گرفته، این دریچه مجموعه بالا را به طبقه پایین وصل می‌کند و نقطه تلاقی دو بخش است.
دوره‌های تاریخی که دستکند سامن به تکامل رسید
دوره اول؛ طبق بررسی‌های صورت گرفته این شهر در طول تاریخ شاهد سه دوره استفاده بوده، علت شکل‌گیری این شهر پنهان به دوره اول بازمی‌گردد که طبق بررسی‌ها هسته اولیه شهر قدمت بیشتری از برخی از کانال‌ها و اتاقک‌های اطراف شهر دارد و این احتمال وجود دارد که این شهر برای انجام مراسمی خاص به‌طور پنهان درست شده است.
دوره دوم؛ در این دوره از تاریخ بیشترین استفاده از این مکان صورت گرفته که مربوط به سلسله اشکانیان است و با اینکه حفر این مکان بسیار پیشتر از اشکانیان صورت گرفته، اما استفاده مستمر و به نوعی دوران اوج خود را در زمان اشکانیان سپری کرده است.
دوره سوم؛ این دوره، دوره افول این مکان باستانی است که به نظر می‌رسد با کاسته شدن قدرت پادشاهان ایران همزمان باشد، در این دوره از این مکان به عنوان پناهگاه و تدفین مردگانی خاص استفاده می‌شده، این دوره از زمان حمله اعراب به ایران و جنگ نهاوند تا جنگ جهانی اول و حتی دوره قاجار ادامه داشته و موضوعی که همه باستان شناسان درباره آن اتفاق نظر دارند، مجهول بودن این شهر در تمام سه دوران خود است، به‌طوری‌که این مکان توسط افراد خاص مورد استفاده قرار می‌گرفته و عموم مردم از این مکان مرموز اطلاع نداشته‌اند.
معماری دستکند سامن گونه خاصی از معماری است که در آن هیچ مصالحی برای تولید فضا استفاده نشده و با زدودن توده‌های صخره‌ای از بستر کوه و سنگ فضا تولید و در این نوع معماری، فضاها در اشکال متفاوت ایجاد شده‌اند و به نوعی بدون هیچگونه آسیبی به محیط پیرامون فضا در زیر بافت مسکونی شهر به وجود آمده است.
امروز به واسطه حمایت‌های دولت سیزدهم و تلاش‌های میراث فرهنگی و دست‌اندرکاران این حوزه، شهر زیرزمینی سامن یک گزینه مهم برای سفرها شده و به جاذبه‌های دیدنی و گردشگری استان همدان و شهرستان ملایر اضافه شده است، دیدن تاریخ و تمدنی که سه هزار سال پیش شکل گرفته و تاکنون نیز شکوه خود را حفظ کرده و دیدن بخشی از این مجموعه اسرارآمیز به طور قطع خالی از لطف نیست.
از آنجا که دستکند سامن یکی از پروژه‌های اولویت‌دار میراث فرهنگی شناخته شده، این مجموعه در فهرست پروژه‌های مهم نخستین سفر استانی رئیس جمهور به استان همدان قرار گرفت و ۲۰ میلیارد ریال اعتبار برای آن مصوب شد.
در آستانه نوروز ۱۴۰۳ معاون گردشگری اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان همدان خبر از بازگشایی «دستکند سامن» ملایر داد که پس از ۱۸ سال انتظار دروازه‌های آن به روی گردشگران و مسافران باز شد و بیش از هفت هزار نفر از این جاذبه شگفت‌انگیز تاریخی بازدید کردند و بسیار مورد استقبال واقع شد.
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان همدان در همین رابطه به بازدید ۸۳۶ هزار و ۵۵۵ نفر گردشگران از موزه‌ها، بناهای تاریخی و جاذبه‌های گردشگری استان در ایام نوروز اشاره کرد و گفت: دستکند زیرزمینی سامن با استقبال کم‌نظیر گردشگران نوروزی روبه‌رو شده است.
به گفته «محسن معصوم‌علیزاده»؛ استان همدان دارای جاذبه‌های تاریخی، طبیعی، تفریحی و فرهنگی همچون غار علیصدر، آرامگاه بوعلی‌سینا، آرامگاه باباطاهر، محوطه تاریخی هگمتانه و کتیبه‌های گنجنامه است که هر یک جاذبه‌های منحصر به فردی است و از جمله آثار پربازدید در شهر همدان هستند و نوروز امسال شهرزیرزمینی سامن، باغ تاریخی سیفیه و مینی‌وُرلد در صدر پربازدیدترین آثار در شهرستان ملایر بود.
به گزارش ایرنا؛ مجموعه دستکند سامن در ۹۰ کیلومتری جنوب شرقی شهر همدان و ۱۵ کیلومتری شهر ملایر واقع شده و در تاریخ ۲۷ فروردین ۱۳۸۷ به شماره ۲۴۶۲۲ در فهرست آثار ملی ثبت شد.
