مساجد امروز به مانند خانه‌ها، میل به سرپوشیده بودن دارند و بخش زیادی از فضای آنان را فضای سربسته تشکیل می‌دهد در حالی که در معماری مساجد تاریخی، حیاط و تمام عناصر موجود در آن، به ویژه حوض از اصلی‌ترین بخش‌های مسجد بود، از طرفی امروزه جایگیری غیراصولی مساجد در شهر در کنار معماری ناموزون و ناهماهنگ آنان، از حس و حال معنوی فضا کاسته است.
مساجد در کتیبه‌های گذشته به عنوان باغ‌های بهشت معرفی می‌شد
بر همین اساس معصومه نظری، معمار و استاد دانشگاه در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا اظهار می‌کند: مساجد از مهم‌ترین بناهای معماری ایران در دوران پس از اسلام بوده و بر همین اساس مدنیت شهری در قلمرو حکومت اسلامی، در گرو مساجد جامع شهرها نقش پذیرفته است اما برخی از مساجد ساخته شده در دوران امروز، از حس و حال سنتی که مکان‌هایی روح‌افزا و معنوی بودند و باعث تفکر انسان و آرامش خاطر او و ارتباط نزدیک او با خالق هستی می‌شدند فاصله گرفته‌اند.
وی می‌افزاید: در کتیبه‌های گذشته، مساجد به‌عنوان باغ‌های بهشت معرفی می‌شدند؛ معماران مساجد در گذشته برای ساخت و ساز مساجد بر اساس باورها و اعتقادات معنوی و طبق آموزه‌های دینی، بدون توجه به پاداش مادی از اوج هنر خود در شکل‌دهی فضا استفاده می‌کردند و کار خود را با نهایت دید زیبایی شناسی و الهام ملکوتی انجام می‌دادند که شاید در حال حاضر کمتر به این موضوعات پرداخته می‌شود.
این معمار و استاد دانشگاه می‌گوید: در گذشته مساجد محور اصلی معماری شهری و محله‌ای بودند که در بهترین نقاط شهر یا آبادی جانمایی می‌شدند، به عبارتی کلیدی‌ترین ساختمان‌ها و لکه‌های شهری پیرامون مساجد ساخته می‌شد اما در حال حاضر کمتر شاهد این نکته هستیم و عادت بر این شده که مساجد را مستقل و جدا از بافت شهری و بدون در نظر گرفتن تأثیرگذاری معماری آن بر بافت شهر و محله بسازند.
وی تصریح می‌کند: با وجود ناحیه‌گرایی در شهرهای اسلامی و رشد و گسترش شهرک‌های جدید با محلات نامتناسب، می‌توان با دقت نظر بیشتر در جانمایی و کیفیت معماری مساجد، با سازمان‌دهی ساختار فضایی کالبدی محله‌ای و استفاده بهینه و به هنگام از ظرفیت‌های بالقوه محله و با ایجاد تعادل بین کالبد قدیم و جدید شهری، نقش محوری مساجد را در توسعه فضایی و کالبدی پررنگ‌تر کرد.
نظری خاطرنشان می‌کند: به عبارتی، علاوه بر بی‌توجهی به کیفیت ساخت و پلان و تعاریف لازم در این کاربری معنوی، حتی جانمایی‌های اشتباه هم در کاهش حس و حال معنوی مساجد امروزی نسبت به گذشته نقش دارد.
وی می‌گوید: در سیمای شهری و محلات جدید، چه ایران و چه سایر کشورهای اسلامی، معماران و برنامه‌ریزان شهری از تأثیرات سرنوشت‌ساز و تعیین کننده سنت‌های دینی و بومی مساجد تحت تأثیر آموزه‌های قرآنی، بیگانه و دور شده‌اند و در معماری مساجد، بیش از اینکه مبلغ سبک‌های هنر و معماری ایرانی و توجه به مردم‌داری آن باشند، حتی با تلفیق نادرست سنت و معاصرگرایی در اندازه لازم و متناسب با تعریف مساجد، شاهد جلوه‌های غربی و مادی‌گرایی و گرایش‌های اقتصادی نامتعارف هستیم.
نور، آب و رنگ از عناصر بسیار مهم در معماری مساجد گذشته بود
این معمار و استاد دانشگاه می‌گوید: بهتر این است که به جای هزینه برای ساخت مساجد جدید غیراصولی در بافت قدیم و تاریخ شهر، همان مساجد سنتی و فاخر تاریخی را مرمت و بازسازی و برای استفاده عموم مردم مناسب‌سازی کنیم زیرا وقتی به مساجد قدیمی و تاریخی مثل مساجد جامع هر شهری قدم می‌گذاریم، حس و حال معنوی و آرامش خاطر و احساس نزدیکی بیشتری برای عبادت و نزدیکی با خداوند احساس می‌کنیم.
وی بیان می‌کند: به طور قطع بازسازی و مرمت و توجه ویژه به این مساجد تاریخی که بخشی از هویت و فرهنگ ما نیز هستند، باید مورد توجه قرار گیرد ولی برای مکان‌ها و شهرک‌های جدید باید مسجد تازه با معماری مناسب ساخته شود زیرا هر محله نیازمند وجود مسجد است که مردم هر بخش بتوانند از فیوض معنوی و فرهنگی مسجد بهرمند گردند اما لازم است مواردی که عنوان شد در مکان‌یابی مساجد لحاظ گردد.
نظری می‌افزاید: در معماری مساجد در گذشته توجه به عناصر در بهبود کیفیت فضا نقش اساسی دارد و نور، رنگ، انعکاس تصویر مسجد در آب حوض و فرم بنا و هماهنگی و نظم و آرامش میان ترکیب هنرهای مختلف در خلق مساجد بسیار مورد توجه بوده است.
وی می‌گوید: در طراحی مساجد، توجه به فرهنگ و هویت و سنت و شیوه‌های آن منطقه باید مورد توجه قرار گیرد؛ مجموعه این عوامل در کنار اصول معماری سنتی و توجه به مردم‌داری و ابعاد و تناسبات و پرهیز از تجملات و تزئینات اضافی و دقت در انتخاب مصالح در ایجاد حس و حال معنوی بیشتر برای کاربران فضا قابل دستیابی خواهد بود.
این معمار و استاد دانشگاه می‌گوید: در خلق مکان، همسو شدن با زمان اجتناب‌ناپذیر است و بر همین اساس در معماری مساجد هم شاهدیم که چه در ایران و چه در سایر کشورهای اسلامی، تلفیق سنت و معاصرگرایی در شکل دهی نما و فرم مساجد نیز ورود پیدا کرده است.
وی می‌افزاید: ارجاع ارزش‌های سنتی و محلی و هویتی و فرهنگی و خلق یک حس پایدار بین آن و آمیزشش با معماری نوین، همواره یک چالش عمده در درک مساجد نوین بوده است که باید بر اساس هویت‌های بومی و منطقه‌ای و فرهنگی، در نما، پلان و عرصه‌بندی‌ها شکل بگیرد. در معماری مساجد نوین باید هویت، تواضع، تجلی و معاصرگرایی در کنار سنت در نظر گرفته شود؛ در غیر این صورت مثل یک شمشیر دو لبه عمل خواهد کرد و نه تنها آن حس معنوی و آرامش و عبادت را در فضا به کاربر نمی‌دهد بلکه برعکس عمل خواهد کرد.
به گزارش ایمنا، مساجد به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین عناصر فرهنگ دینی ما از گذشته دور مورد توجه بوده و هست و در این راستا باید تلاش کرد که امروزه نیز این عنصر دارای اهمیت ریشه و هویت خود را حفظ کند تا در جهت حفظ و ارتقا هرچه بیشتر معنویت شهر، نقش خود را ایفا کند.
